Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Buğday Genetik Kaynakları Bakımından Potansiyeli ve Sürdürülebilir Olarak Korunması

Guneydogu Anadolu Bolgesi’nde verimli hilal olarak bilinen yer bugdayin ilk kulture alindigi merkez konumundadir. Diyarbakir, Şanliurfa ve Mardin illerinin ucgeninde yer alan Karacadag, bugdayin A ve B genom vericileri olan diploid yabani bugday turleri Triticum boeoticum (2n=14, AA) ve Aegilops speltoides (2n=14, BB), ayni zamanda durum bugdayinin yakin akrabasi, tetraploid bugday turu Triticum dicoccoides (2n=28, AABB) bakimindan dunyanin en zengin bolgesi olarak kabul edilmektedir. D genom vericisi olan Aegilops tauschii turu ise Erzurum, Kars, Şanliurfa, Şirnak, Hakkâri, Van illerinde dogal olarak yetismektedir. Nevala Cori, Cayonu ve Gobekli Tepe gibi alanlardaki arkeolojik kazilarda da diploid ve tetraploid bugday orneklerinin yani sira tarim aletlerine de rastlanilmistir. Bolgede tarimin cok eski donemlerde yapildigi anlasilmaktadir. Yabani bugday turleri bakimindan dogal bir laboratuvar olan Turkiye’nin guneydogusu ayni zamanda, yerel bugday cesitleri bakimindan da zengin bir biyo cesitlilige sahip olup, Sorgul, Havrani, Karakilcik, Asure, Menceki, Beyazi ve daha bircok yerel cesit gunumuzde bu bolgedeki marjinal alanlarda yetistirilmektedir. Fakat, dunya gida guvenligi icin hayati oneme sahip bugday genetik kaynaklarindaki cesitlilik, modern tarim teknikleri, sehirlesme, asiri otlatma ve dogadan asiri toplama gibi faktorler nedeniyle olumsuz olarak etkilemektedir. Verimli modern islah cesitlerinin yayginlasmasi daha cok yerel bugdaylarin yetistiriciligi icin, Karacadag’da yabani bugdaylara dogal bir koruma saglayan bazalt taslarin toplanip tarim alani acmak, insaat ve yol yapiminda kullanilmaya baslamasi, bu yoredeki yabani bugdaylardaki genetik cesitlilik icin buyuk tehdit olarak gorulmelidir. Genetik kaynaklarin in-situ (dogal habitat icinde koruma) koruma altina alinmasi icin birtakim uygulamalar gerektirirken, ayni zamanda ex-situ (dogal habitat disinda) koruma ile tohum gen bankalarinda muhafazasi ve bu genetik kaynaklardaki gen allellerinin tespiti ve karakterizasyon islemleri hayati bir oneme sahiptir. Bu calismada, FAO tarafindan desteklenen proje kapsaminda 2009-2014 yillarinda yerel bugdaylarin toplanmasi sirasinda yapilan gozlemlerden elde edilen veriler isiginda, Guneydogu Anadolu bolgesinin bugday genetik kaynaklari bakimindan potansiyeli, ulkemiz ve dunya gida guvenligi acisindan onemi ve bu kaynaklarin surdurulebilir bir koruma altina alinmasi icin yapilmasi gerekenler konu alinmistir.